Czy jesteś frajerem? – co debiutanci robią źle

Debiut jest ważny. Możesz napisać mnóstwo książek, ale debiutujesz tylko raz. Ten debiut – ta pierwsza książka – oczywiście nie zdeterminuje Twojej dalszej kariery, ale mimo to pozostanie z Tobą już na zawsze. Za każdym razem, kiedy będą przedstawiać Twoją bibliografię w porządku chronologicznym, debiut znajdzie się na samym czubku listy. Pierwszych i prawdopodobnie najwierniejszych fanów zyskasz właśnie dzięki debiutowi. Druga, a może nawet trzecia książka, pozostaną w cieniu tej pierwszej – zarówno w oczach wydawców jak i czytelników.

Udany debiut może więc być trampoliną, od której się odbijesz w stronę dobrej reputacji, większych zasięgów, lepszych ofert wydawniczych, no i wiernych czytelników, którzy będą dumni, że kibicują Ci od samego początku.

Spartaczony debiut oznacza nie tylko, że żadnego z powyższych nie osiągniesz – sam w sobie szybko okaże się przeszkodą do pokonania. Kolejne Twoje książki będą musiały udowodnić ludziom, że jednak nie jesteś miernotą. Z kiepskimi wynikami pierwszej powieści bardzo trudno będzie Ci wynegocjować lepsze warunki u wydawców podczas oferowania kolejnych książek. No i najgorsze: kiedy będziesz patrzeć wstecz na tę pierwszą opowieść, poczujesz wstyd. A taka sytuacja nigdy Ci nie pomoże. To, co chcesz myśleć po latach to „ach, byłem wtedy tak uroczo naiwny”, abo „bardzo się rozwinąłem od tamtego czasu”. Nie chcesz utknąć w „kutwa, jakie gówno popełniłem”, bo wtedy będziesz uciekać od swoich własnych początków, a najchętniej w ogóle zakopiesz je gdzieś, gdzie nikt nie znajdzie. Tym samym zmarnujesz swoją energię na coś, co nijak Ci nie służy.

Oczywiście nie chcę Cię pognębić, jeśli już masz na karku literacko słaby lub źle wydany debiut. Co było, to było, czasu nie da się cofnąć – najlepsze, co możesz, to nie popełniać tych samych błędów. Ale jeśli dopiero piszesz swoją pierwszą powieść, albo szukasz pierwszego wydawcy, zaklinam, nie daj sobie wcisnąć ściemy. Debiut jest cholernie ważny. To nie jest „przykry obowiązek”, coś „do odhaczenia”, a już na pewno to nie jest „coś, czego każdy się wstydzi”. Zwłaszcza ostatnie stwierdzenie jest mantrą powtarzaną na pocieszenie przez ludzi, którzy już przegrali w tej grze. Debiut naprawdę możesz wspominać z sentymentem, a nie z paraliżującym wstydem.

I to nie jest tak, że musisz mieć przy debiucie szczególne szczęście. Zamiast liczyć na boską ruletkę, dasz radę zadbać o dobry wynik samodzielnie. Wystarczy, że poznasz poniższe zasady – i faktycznie, uczciwie się do nich zastosujesz.

Przede wszystkim, nie wysyłaj wydawcom popeliny

Najgorszym błędem, który popełniają autorzy pragnący zadebiutować, jest wysyłanie do wydawcy niedopracowanego dzieła. Podejrzewam, że w większości wypadków to kwestia tego, że twórca nie jest wystarczająco obyty w rzemiośle. Ot, po prostu. Skończył „pierwszy szkic” i nie wie, co właściwie miałby poprawić – więc wysyła od razu do, jak sądzi, ekspertów z wydawnictwa. Kłopot w tym, że wydawca nie jest od tego, aby autora uczyć pisania. Najpewniej nie da mu też dostępu do wewnętrznej recenzji! To jest bardzo rzadki przypadek, że redaktor wystarczająco obszernie tłumaczy, dlaczego odrzucił propozycję wydawniczą. O wiele częściej, dla świętego spokoju, napisze coś w stylu „książka nie pasuje do naszego profilu” albo „w tym roku nie mamy już wolnych terminów na publikację”. Doświadczenie szybko uczy redaktorów, że pisanie prawdy oznacza narażanie się różnej maści bufonom – a przynajmniej, zwiększone prawdopodobieństwo otrzymania przyprawionych fochem maili. Z punktu widzenia efektywności pracy, jest to ryzyko zupełnie zbyteczne. Ostatecznie: autor otrzyma wiadomość, z której wyczyta, że jest pechowcem – że coś się we wszechświecie nie zgrało, że jakoś ominął swój idealny moment.

Co nigdy nie jest prawdą. Dla dobrej książki zawsze znajdzie się czas i miejsce. Jeśli Twoja została odrzucona, to wyłącznie dlatego, że była kiepska.

Czy też dokładniej: autor nie włożył w nią wystarczającego wysiłku.

Jeśli dręczy Cię pytanie „czy moje pisanie jest wystarczająco dobre?” – nie stawiaj go wydawcy, ale komuś, kto faktycznie może Ci pomóc. Warto zorganizować sobie grupę beta-czytelników, którzy chętnie przeczytają „pierwsze szkice” i powiedzą, co dla nich nie działało w opowieści. Najłatwiej o takich ludzi w grupach pisarskiego wsparcia – pełno ich obecnie na Facebooku.

W przypadku gdy masz problem ze znalezieniem pomocnych osób, zawsze możesz kupić płatną recenzję od redaktora lub nauczyciela. Sam świadczę takie usługi i na pewno znajdę na Ciebie czas, zwłaszcza jeśli tworzysz fantastykę. Nie chcę, żeby to brzmiało jak reklama – bo wcale nie musisz iść z powieścią do mnie. Jest mnóstwo ludzi, którzy mają podobną ofertę. Upewnij się tylko, że Twój recenzent wie, o czym mówi i nie weźmie pieniędzy za kilka ogólników.

Bez znaczenia jednak, w jaki sposób skonfrontujesz swoje dzieło z testowymi czytelnikami – kluczem jest, żeby dopieścić opowieść przed wysłaniem jej jako propozycji wydawniczej. Wydawcę zawsze traktuj poważnie, jako ostatni sprawdzian, egzamin na koniec studiów, a nie jako ścianę, od której można odbijać piłeczkę. Skarb leży przecież za tą ścianą – przebicie jej oznacza debiut.

Zrób research

Kolejny problem pisarzy przed debiutem to ignorancja w kwestii tego jak działa rynek wydawniczy. I nie mówię tu o ogólnych mądrościach w stylu „na pierwszej książce dużo nie zarobisz” albo „lepiej wydać w dużym wydawnictwie”. Mówię o konkretach: który wydawca jakie książki wydaje, a więc gdzie nasza będzie najbardziej pasować; gdzie są docelowi czytelnicy naszej książki i kto do nich najcelniej dociera; które wydawnictwo faktycznie promuje debiutantów, a które używa ich jako tła dla znanych autorów; który wydawca zna się i zarabia na swoim biznesie, a który tylko sprawia dobre wrażenie.

Bez takiej wiedzy aspirujący autor zmarnuje mnóstwo sił na dobijanie się do wydawnictw, do których – w jego wypadku – absolutnie nie było warto się dobijać.

Jedyny sposób, aby tę wiedzę zdobyć, to uczciwie wykonać rozeznanie. Mówiąc dokładnie:

1. Idź do Empiku (konkretnie Empiku – inne sieci księgarskie też są dobrym źródłem informacji, ale to Empik sprzedaje najwięcej). Znajdź półkę, na której chcesz zobaczyć swoją powieść. Zanotuj wszystkie wydawnictwa, które w danej chwili wystawiają na tej półce swoje książki. W ten banalnie prosty sposób zdobędziesz listę najprężniej działających przedsiębiorstw – a więc dla Ciebie, najbardziej wartościowych partnerów. Co więcej, interesując się wyłącznie półką poświęconą Twojemu gatunkowi, unikniesz nieporozumień i spamowania przypadkowych wydawców, którzy i tak nie przyjmą Twojej książki.

2. Odszukaj strony internetowe wydawnictw z Empikowej listy. Tam – szukaj dwóch rzeczy. Po pierwsze, przejrzyj ich aktualną ofertę, tzn. książki, które wydali. Im więcej znajdziesz pozycji z Twojego gatunku, tym lepiej. Jeśli wśród nich znajdujesz książki debiutantów – to świetny znak, który dobrze rokuje i dla Ciebie! Właśnie po tych dwóch czynnikach będziesz oceniać też kolejne wydawnictwa, które z tego czy innego powodu trafią na Twoją listę. Czy wydają dużo książek podobnych do Twojej i czy przyjmują debiutantów. Nie ma sensu wysyłać propozycji tam, gdzie nie widzisz połączenia tych dwóch warunków, nawet jeśli mowa o Twoim ulubionym domu wydawniczym.

3. Drugą rzeczą, którą odszukasz na stronie wydawcy, są jego wymagania co do przesyłanych propozycji. Niektóre wydawnictwa mają je dokładnie sprecyzowane, inne tylko wspominają ogólnikowo – ale jeśli faktycznie zainteresowani są wydawaniem prozy krajowej, prawie na pewno będą mieli publicznie dostępną procedurę zgłaszania propozycji. Zastosuj się do niej co do litery. Nie musisz wysyłać nic ponadto, ale niech Cię ręka boska broni, żeby wysłać mniej.

To bardzo uproszczony „algorytm” dla researchu wydawniczego, ale pomoże Ci wystartować i nabrać dobrych nawyków. Jeśli obawiasz się, że robienie takiego rozeznania to okropnie dużo wysiłku, za który nikt nie zapłaci – zapewniam, równie dużo energii zmarnujesz proponując książkę przypadkowym ludziom. Najesz się przy tym też o wiele więcej nerwów, wyczekując odpowiedzi od wydawców, którzy po prostu nie są zainteresowani, niezależnie od tego, jak dobra jest Twoja powieść. Najgorsze jednak – że licząc tylko na łut szczęścia, możesz ominąć świetnego partnera wydawniczego, a książkę oddać jakiejś miernocie.

Miej świadomość, na co stać Twój gatunek

Świadomość możliwości rynkowych gatunku, w którym piszesz, jest kluczowa dla udanego debiutu. Dlaczego? Ponieważ wyznacza Ci horyzont: potencjalną sprzedaż, liczbę zainteresowanych wydawców, no i typ czytelnika, którego możesz przyciągnąć.

Żeby zobrazować różnicę, weźmy dwie skrajności. Powiedzmy, że rozważasz debiut kryminałem lub horrorem. To nie są dramatycznie odległe gatunki, w tym sensie, że ten sam pomysł na opowieść można zrealizować, aby podążył albo jedną, albo drugą ścieżką. Z kreatywnego punktu widzenia masz więc do czynienia z kuzynami. Z punktu widzenia rynku – zieje między nimi przepaść.

Kryminał jest w Polsce królem popularności. Wielu czytelników czyta ten gatunek, a więc nakłady książek są relatywnie wysokie, a oferta wydawnictw szeroka. Oczywiście, jak zawsze, najlepiej sprzedają się znane nazwiska. Cały czas jednak poszukuje się ciekawych propozycji, również od debiutantów. Ogólna hossa kryminału sprawia więc, że to gatunek, w którym najłatwiej wydać – a więc również zadebiutować. Jedyny problem może leżeć w tym, że kryminał jest względnie trudną formą, a czytelnicy przyzwyczajeni są do pewnego poziomu jakości. Pisanie byle czego nie przejdzie.

Horror jest jednak, w mojej ocenie, gatunkiem jeszcze trudniejszym. Tymczasem twórcy wyspecjalizowani w tego typu prozie nie mogą liczyć na podobną nagrodę od rynku, co twórcy kryminałów. Nie tylko ciężko zarobić na tej literaturze – ale jeszcze trudno znaleźć dla niej wydawcę! Zwłaszcza: dobrego wydawcę, zamiast pasjonata-amatora. Na domiar złego, horror nie łapie się na żadne dotacje państwowe, ani inne profity za „artystyczność”, bo przecież wszyscy wiedzą, że to gatunek komercyjny. Tyle że taki, który się nie sprzedaje.

Jeśli więc w kwestii debiutu chodzi Ci tylko o to, żeby wydać i zarobić – unikaj niszowych gatunków jak plagi. W sytuacji gdy Twoja opowieść powinna być przekazana, na przykład, jako fantastyka – oczywiście ufaj opowieści, a nie rynkowi. Pisz to, co do Ciebie przyszło. Jeśli jednak nie musisz iść w niszę, nie pchaj się w nią z powodu sentymentu. Debiutowanie sagą fantasy jest o wiele trudniejsze niż debiutowanie erotykiem. To nie jest zły los ani niczyja złośliwość – to kwestia Twojego wyboru.

Nie idź w self-publishing

To nie jest rada uniwersalna, w sensie – self-publishing to świetny sposób na zarobek. Kłopot w tym, że wymaga i znajomości rynku wydawniczego, i smykałki do interesu, i już istniejącej społeczności czytelników.

Krótko mówiąc, self-publishing wymaga, aby autor nie był zupełnie świeżym debiutantem.

Odpowiedz sobie uczciwie, czy masz doświadczenie w marketingu i organizacji procesu wydawniczego? Czy Twojego bloga odwiedza przynajmniej 5000 czytelników miesięcznie, a Twój profil na Facebooku ma powyżej 1000 obserwujących? Jeśli odpowiedź na dowolne z tych pytań brzmi „nie” – self-publishing nie jest dla Ciebie. Może będzie w przyszłości, ale nie teraz, nie przy okazji debiutu.

Przy okazji: skoro nie idziesz w self-publishing, nie korzystaj też z wydawnictw usługowych (tzw. vanity press). Inaczej mówiąc, nie dawaj wydawcom pieniędzy na „pokrycie części kosztów wydania”. Większość ofert tego typu i tak jest bardzo niekorzystna. Może być warta zachodu w pewnych konkretnych przypadkach, dla ludzi obeznanych z rynkiem – ale nigdy dla debiutanta.

Nie pisz pierwszej książki w nieskończoność

No i na koniec rada dla wszystkich, którzy od kilku lat szlifują swoją pierwszą powieść. Nie warto. Naprawdę. Ta książka powinna być odpowiednio dobra już po roku pracy.

Obecny rynek premiuje ilość, nie jakość. Nie zrozum mnie źle, kiepska książka pozostanie kiepską. Naprawdę źle napisana powieść nie podbije rynku, niezależnie od kasy wpakowanej w promocję. Ale wystarczy, że książka po prostu nie jest kiepska – nie musi być wyjątkowa, starczy, że nie jest spartaczona. Mróz pisze właśnie takie „wystarczająco dobre” książki. Podobnie Lipińska i spora część topki najlepiej zarabiających autorów. To książki dalekie od ideału literackiego arcydzieła, ale produkowane szybko i publikowane w regularnych odstępach czasu.

Właśnie taki model produkcji wygrywa na rynku.

Czy to patologia, czy stan pożądany – zostawmy na inny moment. Faktem jest, że wydawcy coraz powszechniej oczekują od autorów dostarczania książek co pół roku, co kwartał, a nawet co dwa miesiące. O ile myślisz o karierze pisarskiej, o wiele rozsądniej nastawić się na pisanie seryjne, częste, na produkcję dzieł w popularnym gatunku nawet co kilka miesięcy.

Jeśli przez szereg lat pracujesz nad tą samą powieścią science fiction czy fantasy, i nad niczym innym, prawdopodobnie jest to czas stracony. Przy obecnym stanie rynku – to musiałaby być naprawdę wybitna powieść, żeby uzasadnić podobną inwestycję. Owszem, w wypadku debiutu musisz szczególnie zwrócić uwagę na to, aby książka była dopracowana (patrz pierwszy śródtytuł). Ale przeciąganie sprawy na lata nie jest skutecznym rozwiązaniem.

Oczywiście, można też pisać hobbystycznie – i masz do tego pełne prawo. Można traktować sprawę w kategoriach pasji. Z całą pewnością warto też otworzyć się na inspirację i spisywać opowieść tak, jak do nas przybywa, nie patrząc na jej ewentualny potencjał sprzedażowy. To wszystko są dobre podejścia do sztuki pisarskiej. Jeśli jednak marzysz o sukcesie rynkowym, musisz brać pod uwagę również tempo pracy. Zwłaszcza jeśli tworzysz w gatunku komercyjnym.