Dlaczego krytycy nie piszą książek?

No właśnie – dlaczego krytycy zwykle nie piszą książek, a jeśli już się za to biorą, nazbyt często wychodzi im słabo? Przecież wiedzą, jaka powinna być dobra powieść! Wiedzą, co pisarz powinien zmienić w swoim dziele, żeby było lepiej! Ba, niektórzy wygłaszają swe mądrości z nastawieniem „napisałbym to lepiej” (choć zwykle nie robią tego świadomie).

Na początek – wypada zaznaczyć, że prawdziwych krytyków literackich już prawie nie ma. To, co nazywamy „recenzją”, najczęściej okazuje się pośpiesznie sformułowaną opinią, więcej mówiącą o autorze owej opinii, niż o książce. Nie ma w tym nic złego, tak naprawdę. Nie robię tej uwagi, żeby dopiec recenzentom. Warto jednak o tym pamiętać, ponieważ autor opinii i krytyk literacki mają rozbieżne cele. Temu drugiemu chodzi o dogłębne zrozumienie dzieła, a potem wyrażenie swojej perspektywy. Musi więc podejść do tematu z otwartym umysłem, a jeśli ma sięgnąć dalej niż przeciętny czytelnik, musi mieć wystarczająco szerokie horyzonty. To wysokie wymagania. O wiele łatwiej wyrabiać opinie na podstawie pierwszych skojarzeń, bo do tego nie trzeba specjalnej tężyzny myśli. Przeczytałeś – coś tam sądzisz o tekście. I tak najczęściej postępują współcześni autorzy recenzji. Nie z lekkomyślności czy głupoty, ale dlatego, że chodzi im o pokazanie własnej osoby, o przykucie uwagi choćby na chwilę. Natomiast – nie o zrozumienie książki.

Jeśli dostają za to pieniądze, dostają niewiele, a więc tym bardziej muszą publikować często. Jeśli są obyci z mediami społecznościowymi, dobrze wiedzą, że ilość jest ważniejsza niż jakość, więc trzeba cisnąć, żeby odsłony się zgadzały. Odsłony to przecież miara uznania. Liczba fanów na fejsie – znak tego, jak ważne jest nasze zdanie. Gdyby z takim nastawieniem recenzenci mieli zajmować się faktyczną krytyką literacką, szybko by polegli.

Prawdziwych krytyków natomiast spotkać można rzadko i zwykle w bardzo niszowych okolicznościach. Akurat wśród nich najłatwiej znaleźć też przyzwoitych literatów, więc w odniesieniu do nich mój artykuł jest przesadną generalizacją. A może nie jest. Gatunek na wymarciu nie dostarcza wielu okazji do obserwacji.

Co ważne, to że recenzenci głównego nurtu muszą podążać za popularnością, a nie skupiać się na meritum. Pytanie „czy moja recenzja będzie miała wartość” jest więc dla nich drugorzędne. O wiele ważniejsze okazuje się: ile dostanę lajków? Gdyby taki osobnik był bohaterem w mojej powieści, powiedziałbym, że jego konflikt wewnętrzny jest rozpięty na osi pomiędzy akceptacją a odrzuceniem. Pragnie uznania, chwały, rozgłosu; pragnie być ważny, czyli posiąść znaczenie jako osoba. Boi się krytyki(!), boi się tego, że zostanie zignorowany, boi się negatywnej reakcji tłumu. Te dwie siły – strach i pragnienie – ścierają się nieustannie, ponieważ z racji zajęcia recenzent musi aktywować jedną i drugą zarazem. Każda recenzja to wynik tej walki. Próba osiągnięcia tego, czego recenzent pragnie, oraz uniknięcia tego, czego się boi.

Tak by było, gdyby wszyscy krytycy byli bohaterami w mojej książce. Na szczęście nie są, ale ta perspektywa – jak sądzę – pomoże zrozumieć, o co mi chodzi. A skoro już dotarliśmy do tego momentu, przejdźmy wreszcie do rzeczy. Dlaczego krytycy wszelkiej maści tak rzadko piszą cokolwiek poza opiniami?

Nie mam talentu!

Każdy z nas nosi w sobie krytyka – pisałem o tym wcześniej – a więc każdy musi jakoś ustalić w sobie relację pomiędzy „chcę pisać” a „ma być dobrze”. Czasami spektakularnie się to nie udaje. Wtedy albo dostajemy naiwnego lekkoducha, który pisze sobie a muzom (czyli prosi się, aby jakiś cwaniak go skopał za „grafomanię”). Albo – dostajemy właśnie kogoś, kto potrafi tylko krytykować.

Wewnętrzny krytyk zawsze zaczyna od Ciebie, a nie od innych. To Twoje dzieła są dla niego najgorsze. I bynajmniej, nie robi tego ze złośliwości – chce Cię uchronić przez ostrym osądem z zewnątrz. Więc popraw to i tamto, póki masz czas! Jeszcze to jest do kitu. I tamto. Ale żenada. Jak to, nie dasz rady? Inni dają radę. Boże, jesteś marnym pisarzyną…

I tak dalej. Im większe znaczenie przypisujesz głosowi wewnętrznego krytyka, tym trudniej uwierzyć, że faktycznie możesz dobrze pisać. Albo wręcz: że to, co już powstało, wielu ludziom się spodoba. Natomiast kiedy opiniujesz cudze dzieła, nie sposób zrobić tego bez sięgnięcia po ten głos. Żeby napisać recenzję, musisz uruchomić funkcję krytyczną w sobie. Musisz ją nakarmić. A jeśli ją karmisz – bez zważania na równowagę z funkcją kreatywną – staczasz się w stronę „inni mają talent, ale nie ja”.

Mam wrażenie, że to jest zmora większości recenzentów, zwłaszcza młodszych. Starsi lepiej znają własne możliwości, a nawet jeśli nie, już się pogodzili z losem. Młodszym sprawa uwiera. I bardzo dobrze, powinna uwierać. Kreatywność to kwestia nastawienia, a nie talentu. Umiejętności pisarskie to kwestia treningu, a nie wrodzonej magii. Produktywność to funkcja dyscypliny i natchnienia, a nie specjalna moc, którą jedni posiedli, a inni nigdy nie posiądą.

Krytyk w Twojej głowie tego nie rozumie, bo niby jak? Jego jedynym zadaniem jest przeprowadzenie symulacji z cyklu „do czego inni krytycy mogą się doczepić”. Dla tej części Twojej osoby będzie najlepiej, jeśli w ogóle przestaniesz tworzyć.

No i to jest pierwszy powód, dlaczego tak niewielu recenzentów bierze się za pisanie. Może nie wyglądają, ale są szczególnie wrażliwi na cudzą krytykę. Biorą ją do siebie, internalizują potężnie – a potem wierzą w „nie mam talentu”.

To ja tu krytykuję!

Bywa, że recenzent, zamiast recenzji, napisze popelinę. Bywa też, że trafi na nią autor krytykowanego dzieła. Bywa, że puszczą mu nerwy i wygarnie recenzentowi, co sądzi o jego pracy.

Zdarzyło się tak nie raz.

I ciekawa sprawa: często to nie pisarz okazuje się diwą, ale sam krytyk. Właśnie krytykowi łatwiej się obruszyć, że mu coś wytykają, że pisarz ma czelność ingerować w jego „wolność słowa”, że „taką mam opinię i już!”, albo że to w ogóle nie jest rolą pisarza, by krytykować. Bo właśnie: na to monopol ma krytyk.

To jest kolejny sposób, w jaki można dać się „opętać” własnej funkcji krytycznej. Przypomnę: rolą tego zjawiska jest uchronić Cię przed odrzuceniem z zewnątrz. W pewnym sensie, tworzysz sobie surowego sędziego, który wstępnie ocenia Twoją pracę i zapowiada, z jaką najgorszą reakcją możesz się spotkać. Oczywiście, tylko nieliczni faktycznie wyobrażają go sobie jako jakąś odrębną osobę, więc kiedy mówię o nim w ten sposób, albo jako o „głosie”, używam metafory. Niemniej, posiada go każdy twórca, któremu zależy na akceptacji swoich dzieł (czyli KAŻDY twórca, kropka). Co gorsza, jego obecność nigdy nie jest bezbolesna, a im bardziej starasz się utrzymać go w równowadze z funkcją kreatywną, tym więcej wewnętrznego rozedrgania powoduje.

Człowiek, który ma dosyć tej męki, po prostu poddaje się krytykowi. Zaczyna się z nim identyfikować. Zakłada go jak maskę. W konflikcie pomiędzy siłą kreatywną i krytyczną, przyjmuje stronę tych, którzy oceniają. Tak długo, jak recenzent kieruje ostrze krytyki na innych, sam jest od niego bezpieczny. A przynajmniej tak mu się wydaje; tak to działa w jego wewnętrznym świecie. Iluzja pryska, gdy ktoś mu przypomni, że każdy tekst – nawet recenzja – jest dziełem kreatywnym. A jako takie może być ocenione, czyli poddane „wewnętrznym krytykom” innych ludzi! Jeśli pragniesz, aby Twoja praca została zaakceptowana, nie da się od tego uciec.

No i to jest sedno drugiego powodu: recenzentom nie zbywa na wrażliwości, ale sił, by ją dźwignąć, zbyt często szukają w niewłaściwym miejscu. Chcą tworzyć i pewnie niejeden marzy o napisaniu własnej książki. A jednocześnie – pozwalają, by warunki dyktował ich własny perfekcjonizm.

Jak żyć?!

OK, tak to wygląda moim zdaniem i w dużym skrócie. Co można zrobić, żeby nie wpaść w pułapkę recenzenta, który nigdy nie nauczy się pisać książek (chociaż by chciał)?

Pierwsza i podstawowa rzecz: uświadom sobie, jakie nastawienie realizujesz podczas pisania recenzji – jaki wzorzec ucieleśniasz. I zdobądź się na szczerość ze sobą, bo inaczej o kant rozbić ten wysiłek. Czy faktycznie zależy Ci na jak najlepszym zrozumieniu książki? Jeśli tak – idź w tę stronę na całego; porzuć obawy i rozwijaj się. Cenniejszej rady Ci nie dam, bo jest za mało prawdziwych krytyków literackich, a świat ich potrzebuje (choć nie nagradza popularnością). Jeśli jednak szczerość nakazuje przyznać, że uznanie i posłuch tłumów kręcą Cię bardziej, a bez nagrody w lajkach po prostu Ci się nie chce – wpadasz w sferę wpływu „wewnętrznego krytyka”. Nawet jeśli starasz się nie okazywać pazura w swoich tekstach.

Druga rzecz: w jakim stopniu zrastasz się z maską krytyka? Jeśli wszystko, co o nim napisałem, brzmi dla Ciebie jak bajdurzenie albo dziwna abstrakcja – to najgorsza sytuacja, w jakiej możesz się znaleźć. Oznacza bowiem, że jednoczysz się z nim nieświadomie. Bo przypomnę: każdy twórca prędzej czy później go wytwarza. Albo dlatego, że ma skłonność do perfekcjonizmu, albo dlatego, że dostawał regularny opieprz za „grafomanię”, „bohomazy”, „tandetę”, i tak dalej. Tylko naiwni nie mieli okazji pójść w tę stronę – a naiwność ma to do siebie, że szybko mija. O wiele łatwiej osiągnąć równowagę i nie dać stłamsić własnej kreatywności, gdy rozpoznasz wewnętrznego krytyka. Przede wszystkim, gdy zidentyfikujesz, w jaki sposób przejawia się w Twoich reakcjach i zachowaniu.

I powtórzę: wewnętrzny krytyk nie jest zły. Przyjęcie takiej maski – też nie jest złe. W odpowiednich okolicznościach skorzystasz na tym i Ty, i otoczenie. Ale kluczowy jest umiar; kluczowa jest świadoma decyzja. Natomiast jeśli krytyk działa poza Twoją świadomością, nie ma mowy o umiarze. Będzie przejmować kontrolę nad Twoimi emocjami kiedy się tylko da, w najmniej korzystnych momentach, bo taką właśnie moc ma wszystko, co kryjesz w podświadomości.

Jednym z najskuteczniejszych sposobów na opanowanie krytyka jest odepchnięcie go na odległość ręki. Mówiąc bardziej praktycznie: zamknij go w jakiejś formie, w metaforze, która go pomieści. To może być „głos”, który słyszysz w głowie. Twój, ale jednak osobny. Mówisz Ty, ale nie Ty. To może być nawet wyobrażona osoba, którą potrafisz zobaczyć okiem umysłu. Czasem pisarze wyobrażają sobie swoją muzę – można w podobnej formie zamknąć i krytyka. Wymaga to pewnej praktyki, ale daje istotną korzyść: skoro krytyk przychodzi do Ciebie „z zewnątrz”, skoro możesz nawet wyobrazić sobie rozmowę z nim – to nie wchodzisz w jego wzorce z marszu, na automacie.

Jeśli pójdziesz tą drogą, oczywiście zachowaj świadomość, że wszystko, co nosisz w głowie, jest częścią Ciebie. Gdy mowa o przestrzeni umysłu, każda myśl jest faktem a każda metafora zyskuje dosłowność. Nie ma jednak duchów, które przychodzą Cię dręczyć, i nad którymi w żaden sposób nie idzie sprawować kontroli. Tak samo wewnętrzny krytyk, nawet przesunięty w osobną formę, nie zyskuje prawdziwej autonomii.

Jeśli powyższe wydaje Ci się zbyt dużym zastrzykiem fantazji, pozostaje obserwacja własnego zachowania. Zważaj na te momenty, kiedy jesteś krytyczny wobec siebie lub innych – niekoniecznie tylko w kwestiach literackich. Zachowaj szczególną uwagę wobec tego, co Ci się ciśnie na usta, tak jak i wobec własnych emocji. Być może czujesz w takich momentach potrzebę poniżenia kogoś, kto popełnił błąd. Możliwe, że czujesz złość, zwłaszcza jeśli cudze potknięcie dotyka Cię osobiście. Jeśli sądzisz, że nic podobnego nie dzieje się w Twoich emocjach, przyjrzyj się uważnie swoim słowom. Być może wynika z nich coś innego niż obiektywna i spokojna uwaga, którą wydaje Ci się, że udzielasz. Zwróć uwagę również na reakcję innych na Twoje słowa. Ludzie bardzo często działają dla siebie jak lustra: odbijają to, co do nich wyślesz. Chcą wywołać te same emocje, które w nich powodujesz. Ta reakcja faktycznie może być przesadzona, albo też przekształcona jak w krzywym zwierciadle, ale nie bierze się z niczego. Jeśli wydaje Ci się, że dajesz neutralną uwagę, lecz w odbiorcy wywołuje to odruch obronny – bardziej prawdopodobne, że to Ty czegoś nie jesteś świadom, niż że druga strona jest nadwrażliwa (lub głupia).

Obserwuj więc siebie i swoje otoczenie bardzo uważnie, wypatrując przejawów krytyki, zarówno tych, które wychodzą od Ciebie, jak takich, które do Ciebie przychodzą. Znajdź w tym wzorzec. Co Cię najmocniej irytuje? Jaka krytyka najbardziej boli? Ten wzorzec to mapa „wewnętrznego krytyka” – podsystemu Twojej osobowości, który wcale nie jest idealnie zintegrowany, wcale nie jest „naturalny i oczywisty”, ale aktywuje się w określonych momentach, w odpowiedzi na określone bodźce. Nie jesteś cały czas i wobec każdego tak samo krytyczny. Samo stworzenie takiej mapy pozwoli Ci przejąć kontrolę nad procesem, lub przynajmniej zrozumieć jego naturę. Przyda Ci się to szczególnie wtedy, gdy wewnętrzny krytyk zwróci się przeciwko Tobie – a zrobi to niechybnie.

Każdy z nas nosi w sobie niewyczerpane źródło kreatywności. Owszem, nie wszyscy będą tak samo twórczy, ani nie każdy wpadnie na taką samą liczbę oryginalnych pomysłów – jak zwykle, tęgie umysły mogą więcej. Ostateczny efekt będzie więc zależeć od różnorakich predyspozycji, albo od poziomu umiejętności – efekt, tak, ale nie łatwość z jaką przychodzi nam tworzenie. Łatwość zależy od tego, jak bardzo potrafisz otworzyć się na to źródło. A więc przede wszystkim: jak ustalisz relację pomiędzy funkcjami kreatywną i krytyczną. Czy pozwolisz, aby wewnętrzny krytyk Cię pożarł.