Co nas czeka w nowym roku?

Nie lubię pisać o polityce, zawsze zresztą chciałem, żeby Spisek był od niej wolny. Czuję jednak, że nie da się uciec. Nie teraz. W przyszłym roku polityka z impetem wkroczy w sferę kultury. Zaangażuje narzędzia, których używamy. Podporządkuje instytucje. Niewykluczone, że „dobra zmiana” dotknie wielu twórców osobiście.

Co więc nas czeka?

Wojna domowa

Nie chodzi, oczywiście, o krwawą jatkę na ulicach – tego nikt nie chce. Rząd zdążył jednak zmarnować niemal cały kapitał zaufania, więc spróbuje go odzyskać. Nie zrobi tego powoli, żmudnie pracując na szacunek. Pójdzie na skróty. Częściowo dlatego, że musi (niechęć do władzy rodzi myśli o biernym oporze, więc trudniej rządzić).

Oznacza to przede wszystkim wzmacnianie i uwiarygadnianie przekazu rządowego. Czyli – że oto postępuje dobra zmiana, odzyskujemy państwo spod zaboru, zwracamy władzę w ręce narodu. Po przejęciu mediów publicznych i umocowaniu się w instytucjach kultury, PiS zabezpieczy środki na ten cel. Pozyska kompetentne kadry, uruchomi kanały przekazu – słowem: zaatakuje.

Do tej pory sprzeciw wobec rządu czerpał energię z rażącego kontrastu między słowami PiS a ich czynami. Usprawnianie pracy TK odbywa się przecież poprzez jego paraliż, a media odpolityczniane są dzięki zwiększeniu ich zależności od organów politycznych. O ile w przekazie rządowym poziom hipokryzji się utrzyma, opór nie ustanie. Więcej – im propaganda głośniejsza, tym mocniejszy głos sprzeciwu. Po tej stronie konfliktu też nie ma wyboru, alternatywą jest dać się zakrzyczeć.

Stoimy przed perspektywą nieuchronnej eskalacji. Jedyna droga wyjścia to radykalna zmiana retoryki rządu. W chwili, gdy piszę te słowa, 1 stycznia, nic nie zapowiada takiego ruchu. Przeciwnie, bardziej prawdopodobne wydaje się rycie ideologicznych rowów przez cały kraj. Co pokazują ostatnie wybory, do przejęcia władzy wystarczą głosy 20% Polaków. By utrzymać rządy, PiS nie musi uderzać w nutę jedności narodowej, nie musi grać o dobro wszystkich. Wystarczy, że umocni „swoich” oraz utrzyma ich w wysokiej mobilizacji, jednocześnie demobilizując i dzieląc opozycję.

Co to oznacza dla kultury?

1. Wojna znaczeń nie będzie zjawiskiem, które da się zignorować. Powtarzam: rozegra się tutaj, w ogólnie pojętym sektorze kultury, na naszym podwórku. To jedno. A drugie – jej celem będzie zaangażowanie jak najszerszego grona odbiorców. Z atrakcji: czekają nas wybuchy interpersonalnych konfliktów, nagonki na niepokornych, wysyp propagandowych dziełek, wyraźne przesunięcie uwagi w stronę polityki.
2. Skoro od polityki nie będzie się dało uciec, tym więcej ludzi ucieczki jednak spróbuje. Może to dobry okres na pisanie fantastyki, czy innej prozy stricte eskapistycznej?
3. No i z drugiej strony: podwyższona świadomość tematów polityczno-społecznych ułatwi promocję książek wpisujących się w trwającą dyskusję.
4. Po raz pierwszy od czasów PRL twórcy dostaną okazję, żeby się autentycznie zeszmacić. W tym kontekście warto pamiętać, że zszargane imię ciągnie się za człowiekiem dłużej, niż trwa jedna kadencja Parlamentu. Czyli inaczej: cokolwiek chcesz napisać, pisz uczciwie; teraz to będzie szczególnie ważne.

Kultura narodowa

Myślimy opowieściami – to one pozwalają nadać sens temu, co się dzieje w nas i wokół nas. Jedną z dominujących narracji ostatnich lat była bajka o zielonej wyspie. Wygraliśmy, transformacja się udała, wzrost PKB przebija sufit, wszyscy powinni się cieszyć ze wspólnego sukcesu. Są statystyki i dane makroekonomiczne, które potwierdzają tę wizję. Zresztą, łatwo w nią uwierzyć, kiedy mieszka się w dużym mieście i jest się wykształconym członkiem klasy średniej.

W sferze kultury emanacją tej opowieści są polskie komedie romantyczne ostatnich lat, albo popularne seriale, zwłaszcza wyprodukowane przez TVN. Nie zobaczysz tam biedy – ba, bardzo rzadko zobaczysz cokolwiek spoza perspektywy wyższej klasy średniej. Główne postacie to ludzie albo zamożni, albo przynajmniej wspinający się na szczyty. Bohaterowie z dołów drabiny pojawiają się rzadko, zwykle w marginalnych rolach. Jeśli jest inaczej, czyli grają główne skrzypce, zawsze są romantyzowani i przerabiani na Kopciuszka.

Odpowiedzią PiS na dominującą narrację była „Polska w ruinie”. Kłopot w tym, że ta bajka opiera się na kontestacji, a więc działa na korzyść wkurzonych i bezsilnych. Partia rządząca nie jest już bezsilna – PiS potrzebuje nowej opowieści. Takiej, która pokaże ludziom większy cel zmian, wyraźnie wskaże wrogów i wytłumaczy, dlaczego w tej walce warto sięgać po radykalne środki. Na razie taka opowieść nie istnieje; może widać jej zalążki, ale ciągle jest w rozsypce. Bez niej działania władzy interpretowane są najprościej, jako przejaw arogancji, głupoty albo fanatyzmu.

Co to oznacza dla nas?

1. Bardzo ciężko wymyślić coś zupełnie oryginalnego, więc w poszukiwaniu własnej opowieści PiS sięgnie po wzorce historyczne. Pojawi się przez to więcej filmów, programów i książek traktujących o dziejach Polski, ze szczególnym naciskiem na czasy, gdy nasza niepodległość była zagrożona.
2. Sfera kultury zostanie zasilona dodatkowymi środkami, ale ich rozdzielanie będzie podlegać logice wojny ideologicznej. Dostaną „swoi”, czyli twórcy dotychczas zasłużeni dla sprawy, a także nowi, o ile wykażą się wystarczającym zapałem. Nie wszystkie dzieła sfinansowane w ten sposób będą miałkie – bynajmniej! – ale nie wyjdziemy poza pochwałę konserwatywnych wartości oraz utrwalanie traum narodowych.
3. Konsekwentnie, różnorodność naszej kultury zostanie ograniczona, stanie się ona bardziej wsobna, bardziej zafiksowana na tym, co to znaczy „być prawdziwym Polakiem”. Dla wielu ludzi nie jest to szczególnie intrygująca kwestia, więc zwrócą się w stronę kultury światowej. Jeśli ktoś zyska w długim terminie, to raczej rodzimi twórcy, którzy nie ulegną narzuconej tematyce – albo przynajmniej będą ją pomysłowo podważać.
4. Do stworzenia przekonującej „fikcji narodowej” potrzeba nie lada kompetencji. Ludzie posiadający te kompetencje zwykle są na tyle kumaci, żeby przejrzeć zamiary władzy, a także na tyle wrażliwi, żeby nie dać się nabrać na mentalność „celu, który uświęca środki”. Rządowi łatwiej więc będzie wygaszać nieprawomyślną działalność, niż stworzyć opowieść, która obroni się sama. Za rok dotowane instytucje kultury będą grały bardzo grzecznie: albo witając hurrapatriotyzm z otwartymi ramionami, albo ostrożnie balansując na granicy przyzwolenia. Realnie niezależna będzie tylko twórczość zdolna do finansowania się w oparciu o mechanizmy rynkowe.

Wrogowie publiczni

Radykalne zmiany zawsze łatwiej wprowadzać, gdy wróg stoi u bram. W obliczu zagrożenia ludzie oczekują też silnej władzy, bardziej garną się do autorytetów i gotowi są do większych poświęceń. Na razie to obecny rząd wyrasta na wroga publicznego, a wiadomo, że nie może sobie na to pozwolić. Jeśli nie chce ustąpić z dopiero co zajętych pozycji, będzie musiał wskazać wrogów dużo gorszych od siebie.

Może to na nas wpłynąć na kilka sposobów:

1. Przeciwnicy muszą zostać podzieleni, więc najlepiej wyłuskać z jakiejś grupy jednostkę, przypisać jej odrażającą cechę, a następnie spalić biedaka na stosie. Ot tak, dla przykładu. Mało kto będzie chciał stawać w obronie łapówkarza, złodzieja lub zboczeńca. Nieważne, że te określenia to tylko insynuacje i przed niezawisłym sądem nie wytrzymają. Ważne, że zostaną uwiarygodnione przez częste powtórzenie w mediach. Pozostali członkowie „namierzonej” grupy dwa razy się zastanowią, czy zadzierać z władzą. A jeśli mimo wszystko wystąpią w obronie pokrzywdzonego – utapla się ich w tym samym błocie, jako współwinnych. PiS stosował już wcześniej takie metody, a nowo poszerzona swoboda inwigilacji obywateli tylko ułatwi wyszukiwanie podatnych celów.
2. W ten sposób będą pacyfikowane grupy silne, na których współpracy rządowi zależy. Potrzebni są jeszcze wrogowie ogólni – najlepiej niedookreśleni i w rzeczywistości niegroźni. Żyd często dostępował w Polsce tego wątpliwego zaszczytu, choć teraz opowieść z jego udziałem kojarzyłaby się bardzo, bardzo źle. Zawsze jednak można wskazać złą Unię, która czegoś zabrania, albo insynuować „spisek genderu”. Problem z wrogiem jest taki, że ludzie muszą w niego uwierzyć. PiS-owi nie pozostaje nic innego, jak wypatrywać okazji i testować różnych kandydatów. Może któryś chwyci.
3. Na razie wrogiem opcji rządzącej są „uprzywilejowani, których oderwano od koryta”. Ta wizja jest przedłużeniem prowadzonej przez PiS krytyki postkomunizmu – stąd czerpie uzasadnienie. Prawdopodobnie „oderwani od koryta” nie wytrzymają dłuższej konfrontacji z rzeczywistością. Zanim rząd zmieni narrację, będzie tę wersję uwiarygadniać, na przykład wyciąganiem afer poprzedniej ekipy.
4. Wszystkie te zabiegi wzmocnią nieufność i nienawiść, które tętnią pod skórą naszego społeczeństwa. W minionym roku największym zaskoczeniem była dla mnie podłość, która wylała się w kierunku syryjskich uchodźców. Nie mówię o tym, że ktoś jest za taką czy inną polityką wobec kryzysu. Mówię beztrosce, z jaką postulowano „wysyłanie ciapatych do gazu”. To samo spotka nas w nadchodzącym roku, choć pewnie mniej wybuchowo. A przynajmniej: PiS zacznie dążyć do wzbudzenia podobnych reakcji.

Poczucie zagrożenia, mentalność oblężonej twierdzy – to wszystko będzie widoczne w prorządowej sztuce i publicystyce. Tak samo jak analogie do bohaterskich walk Polaków z przeszłości. Im lepiej PiS skonsoliduje swoją władzę w sferze kultury, z tym większym impetem będzie przekonywać o trwającej wojnie patriotów ze sprzedawczykami.

Sytuacja odbije się bardzo mocno na naszej kulturze, zostawi na niej trwały ślad. Dotychczas ten obszar znajdował się dość daleko od polityki – był miejscem na refleksje społeczne, psychologiczne czy filozoficzne. Teraz kultura stanie się polem bitwy.

Nie brzmi to optymistycznie. Rok od teraz będziemy żyć w kraju bardziej skłóconym, pogrążonym nie tylko w chaosie znaczeniowym, ale też administracyjnym. W tym jednak, paradoksalnie, tkwi nadzieja. Celem PiS nie jest bowiem samo trwanie przy władzy, ale rewolucyjna zmiana naszego ustroju, naszych przyzwyczajeń i naszego myślenia. Rewolucja nie działa – działa tylko ewolucja. Łatwiej zniszczyć, niż zbudować. Właśnie dlatego PiS poleganie pod ciężarem własnej pychy.

Mam nadzieję, że następnego stycznia ktoś odkopie ten tekst i wytknie mi, jakie śmieszne bzdury pisałem. Gdyby jednak ta nadzieja nie miała się spełnić – trudny okres da się przetrwać, stosując się do tych trzech zasad:

Mów szczerze. Pisz prawdziwie. Myśl samodzielnie.

Foto: PrincessAshley via Foter.com / CC BY-ND